Τα κάστρα της Λήμνου

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ



Τα κάστρα της Λήμνου

του Κωνσταντίνου Χ. Κοντέλλη

Γράφει ο Σταύρος Τραγάρας
Το κάστρο της Μύρινας το γνώρισα ως γυμνασιόπαιδο στις αρχές της δεκαετίας του 70 και η σχέση μου μαζί του ήταν μάλλον χρηστική. Το χρησιμοποιούσα για φυσιολατρικούς περιπάτους, για καταφύγιο των πρώτων ερώτων, για απόμερο ορμητήριο για απαγορευμένα θαλάσσια μπάνια, αφού στα «πεδινά μέρη» καραδοκούσε ο παιδονόμος, ο αείμνηστος Βαγγέλης, για κυνήγι παγωμένων τσιχλών με τη σφεντόνα μέσα στη χιονοθύελλα, αλλά το κυριότερο ως πηγή από σιδερένιες μπάλες κανονιών που γέμιζαν τη βραχώδη παραλία από την Αγία Παρασκευή και ανατολικά. Αυτές τις σιδερένιες μπάλες τις «ξεχοβολεύαμε» από τον κοραλλιογενή κλοιό αιώνων και τις χρησιμοποιούσαμε για το άθλημα της σφαιροβολίας, στο οποίο μας προπονούσε ένας μεγαλύτερος μαθητής, ο Γιάννης Τσουκαλάς, καλή του ώρα όπου κι αν βρίσκεται. Αυτά, μέχρι που διάβασα το βιβλίο του Κωνσταντίνου Χ. Κοντέλλη «Τα κάστρα της Λήμνου», οπότε αντιλήφθηκα αιφνιδίως ότι δεν χρησιμοποιούσα εγώ το κάστρο, αλλά αυτό εμένα. Ακολουθώντας νοερά την πορεία του στις εκατονταετηρίδες, την ιστορία του και τις ιστορίες των ανθρώπων που σχετίστηκαν με τον ένα ή τον άλλον τρόπο μαζί του κατάλαβα ότι το κάστρο πατέρας - αυθέντης μας κατέχει και ότι οι άνθρωποι διαχρονικά εμπλέκονται στην υπηρεσία του για να δώσει ο καθένας μια πνοή, κατά τη δύναμή του, στην αιώνια ψυχή αυτού του πέτρινου γίγαντα, που άλλοτε προστατεύει, άλλοτε τέρπει, άλλοτε δοκιμάζει, πάντοτε με συγκινητική τρυφερότητα.
Ο δάσκαλος – συγγραφέας Κωνσταντίνος Χ. Κοντέλλης (Κ.Κ.), μια πολυσύνθετη και δραστήρια παρουσία στα γράμματα εξέδωσε το νέο του βιβλίο στο αποκορύφωμα της ωριμότητάς του. Ο Κ.Κ. είναι δάσκαλος με την αρχαία έννοια του όρου. Είναι ένας παθιασμένος ερευνητής στην υπηρεσία της κοινωνίας. Εργάσθηκε σκληρά για χρόνια μαζεύοντας πρωτογενές υλικό, προσπαθώντας σαν επιμελής αρχαιολόγος να συνθέσει το παζλ της ζωής των προγόνων μας αλλά και των δυναστών τους. Ανακαλύπτει και αποκαλύπτει με το έργο του την «κρυφή φωνή των μικρών πραγμάτων», γιατί την ακούει. Συνομιλεί με μια σπασμένη πέτρα, με ένα αρχαίο μάρμαρο, με ένα αρχαίο πνεύμα. Έχει την ικανότητα ο συγγραφέας να βρίσκει το αληθινό, κάτω από τους ψιθύρους της αντίληψης. Ασχολήθηκε με ένα ζήτημα δύσκολο με το θάρρος παράτολμου ιστορικού και την έκσταση ενός πιονέρου. Ξαναζωντάνεψε το σώμα της Λήμνου δίνοντας ζωή στην καρδιά της. Γιατί άκουγε σαν αρχαίος Αιγύπτιος ταριχευτής και δεν μπορούσε να αντέξει, το γόο της: «Καρδιά μου που σε κληρονόμησα από η μάνα μου, μη με προδώσεις». Η καρδιά για να μην εναντιωθεί την ώρα της κρίσης πρέπει να είναι ζωντανή.
Ο Κ.Κ. σκαλίζοντας μέσα στα συντρίμμια των αιώνων συναρμολογεί την ιστορία του τόπου. Βρίσκει τα θεμέλια πάνω στα οποία χτίστηκε ένας μακροχρόνιος πολιτισμός. Ψαύει τους τοίχους οι οποίοι του αφηγούνται θρύλους και παραμύθια. Οδοιπορεί στο βράχινο βασίλειο και χρησμοδοτεί θεοπροπώντας. Ακούει τις φωνές των νεκρών, των πνιγμένων, των λαβωμένων πολεμιστών, τους ανασύρει στον ήλιο και τους προσφέρει τα μαγικά ψηφία για να διεκδικήσουν την αιωνιότητα. Μιλά με τους Σίντυες και τους Πελασγούς, τους Μινύες και τους Αθηναίους, τους Πέρσες και τους Ενετούς, τους Ρωμαίους και τους Βυζαντινούς, τους Τούρκους και τους Ρώσους, μιλά με τους Νεοέλληνες. Για σχέδια, για κατασκευαστικά τεχνήματα, για τους τραχείτες βράχους, τους ψαμμίτες και τους πωρόλιθους, για το αεροπαγές κονίαμα, για την ορθή κλίση του τείχους και τον αριθμό των πύργων, για τις επάλξεις, τις τοξοθυρίδες, τις τουφεκίστρες, τις αντιρήδες, για τους ακρωτηριασμένους και χρησιμοποιημένους αρχαίους κίονες. Μιλά για τις ζεματίστρες ή καταχύστρες απ’ όπου έριχναν ζεματιστό νερό, λάδι, λιωμένο μολύβι ή αναμμένο ρετσίνι, για τις καστρόπορτες που φτιάχνονταν από «φίδα», δέντρο της Σίφνου μεταξύ κεδρου και αγριοκυπάρισσου, με επένδυση σιδερένια ελάσματα για να μην τις σκίζει τσεκούρι και να μην τις τρυπά σφαίρα.
Ο Κ.Κ. αποκαλύπτει σαν ένας μάγος μπροστά στα έκπληκτα όμματά μας έργα που για μας ήταν αόρατα. Έργα που είναι η έκφραση μιας αναζήτησης για το νόημα της ίδιας της ζωής, για τη διατήρησή της, τη λαχτάρα για επαφή με τους θεούς, την ανάγκη για ομορφιά, την ελπίδα για αθανασία. Έργα που αξίζει να μελετηθούν και να σωθούν γιατί η καταγραφή του παρελθόντος μας λέει πολλά για τον εαυτό μας και υπαινίσσεται το μέλλον μας.
Οι αρχαίοι Λήμνιοι έχτιζαν κάστρα για να σώσουν τις ζωές τους και σχεδίαζαν τις ζωές τους σύμφωνα με τους ρυθμούς του φυσικού κόσμου και τους ουρανούς. Άφησαν «γραπτά σημάδια» σε μέσον πιο μόνιμο από το χαρτί, το βράχο. Ο Κ.Κ. μας υπέδειξε ότι όλοι μαζί συμμετέχουμε στην ανάκτηση αυτής της «γραπτής» ιστορίας της Λήμνου. Όλοι μαζί συνεχίζουμε να τη γράφουμε εις το διηνεκές. Ο Κ.Κ. μας έστησε στην πιο ψηλή έπαλξη και μας έδειξε τον κόσμο με τα μάτια του κάστρου. Κι ακούσαμε περιδεείς τη φωνή του κάστρου που μας την έφερε ο αγέρας σφυρίζοντας μέσα απ’ τις πολεμίστρες. «Ε κακομοίρη απόγονε που νομίζεις πως άλλαξες. Να η δύναμη του σύμπαντος κόσμου. Να ο Πέτασος κι οι Αργοναύτες, τα Ενετικά καράβια, ο τούρκικος στόλος. Να οι φωτιές, η σπορά κι ο θερισμός, η ζωή κι ο θάνατος. Να η προαιώνια βροχή που συντηρεί τον κόσμο. Διακρίνεις τα όρια αρχαίου – νέου από δω πάνω; Δυσδιάκριτα, ε; Τα πάντα είναι κάτι παραπάνω απ’ ότι δείχνουν. Προνομιούχε απόγονε. Χάρη σε μένα υπάρχεις. Και μόνο εγώ μπορώ να σε βάλω στην χρονοκάψουλα και να σε κάνω σοφό».
Ο Κοντέλλης έγραψε και για τα υπόλοιπα κάστρα της Λήμνου. Πράγματα άγνωστα για τους περισσότερους. Όμως κυριαρχεί το κάστρο της Μύρινας σαν το πιο φημισμένο αλλά και πιο διατηρημένο. Έβγαλε ένα σημαντικό και συγχρόνως ωραίο βιβλίο. Γιατί πίστευε στο εγχείρημά του. Έγραψε υπό το βάρος που ασκούν τα «τοπία της παιδικής ηλικίας». Το ίδιο έκανε και με το άλλο θαυμάσιο βιβλίο που είχε εκδώσει πριν από χρόνια, «Το Πορτιανού της Λήμνου». Τι είναι αυτά τα «τοπία καταγωγής» που ποτέ κανείς δεν εγκαταλείπει μέχρι το τέλος του βίου του; Πώς γίνεται να λειτουργούν τόσο καταλυτικά και τόσο αποτελεσματικά; Πώς μετατρέπουν ένα δάσκαλο σε ένα μανιώδη εξερευνητή που σαν τον εξερευνητή του Κίπλινγκ ακούει μέσα του τους στίχους:
«Κάτι χαμένο πίσω απ’ τα βουνά
κάτι που σε καλεί να πας».
Ο συγγραφέας ερανίζει από άλλους παλαιότερους συγγραφείς κυρίως ιστορικά στοιχεία, για να τα συνδέσει με αυτά που κατά κύριο λόγο αφορούν στα κάστρα που περιγράφει. Το μεγαλύτερο όμως μέρος της εργασίας του είναι ερευνητικό και μάλιστα επί τόπου. Ο Κοντέλλης γίνεται ένας έξοχος διερμηνέας του παλαιού κόσμου στο νέο. Δίνει ένα κλειδί για να κατανοήσουμε τη συμπαντική μας φύση. Μας υπενθυμίζει με έμμεσο τρόπο πράγματα τόσο «πυρηνικά» της ανθρώπινης υπόστασής μας. Ο κυκλικός χαρακτήρας των φάσεων της εκμηδένισης και της ανοικοδόμησης συμφιλιώνει την ανθρώπινη ψυχή με την αβεβαιότητα και την προσωρινότητα και παράλληλα τη διδάσκει να ζει την πάσα στιγμή με περισσότερη καρτερικότητα και σοβαρότητα. Και η γαληνεμένη ψυχή μπορεί τότε να δηλώσει στους φύλακες του Άδη, το του Πρόκλου: «Γης παις ειμί και ουρανού αστερόεντος». Όμως οι άνθρωποι ξεχνούν. Πόσο καινούργιοι είμαστε, πόσο νέοι σε σχέση με την αρχαιότητα της γης που την κακοποιούμε κι όμως αυτή συνεχίζει να μας καλοδέχεται. «Η σωτηρία πιάνεται από τη μικρή ρωγμή στη συνεχιζόμενη καταστροφή», είναι μια φράση του Βάλτερ Μπέντζαμιν. Τις μικρές αυτές ρωγμές μπορούν να τις δουν άτομα προικισμένα όπως ο Κ.Κ. Το κάστρο διαθλασμένο λοιπόν μέσα από το οξύ συγγραφικό – ερευνητικό βλέμμα του, γίνεται ένας τόπος μαγικός που περιέχει το σύμπαν. Γίνεται μια ποιητική πολιτεία άγνωστη σχεδόν, που μας καλεί να τη γνωρίσουμε καλύτερα.
«Ζούμε σε πόλεις μυστικές
ταξιδεύουμε δρόμους αχαρτογράφητους»
Αλμπέρτο Ρίο (ποιητής)
Ο συγγραφέας βοτανολογεί στο βράχο με μια απίστευτη καθαρότητα ματιάς, αλλά και με μια έντονα ερωτική σχέση με τα αινίγματα του κάστρου. Σε μια αναζήτηση απρόοπτων συμβάντων, παράξενων αρχιτεκτονικών και φυσιογνωμικών λεπτομερειών, συμβόλων του ανεκλάλητου μυστηρίου που αναδύεται από τις φαινομενικά ανέκφραστες και βαριές όψεις τοίχων και επιγραφών. Και η γοητεία αναβλύζει και σπινθηρίζει ακαταμάχητη, κυρίως όταν περιγράφει τις ανθρώπινες τύχες τις σχετικές προς το κάστρο.
Ο Κ.Κ. μας έδειξε με τρόπο γλαφυρό ότι η ανθρώπινη ιστορία επαναλαμβάνεται. Έφερε στην επιφάνεια την οδυνηρή περιπέτεια του ανθρώπου δια μέσου των αιώνων. Με ένα ρίγος αυτοσυνειδησίας. Μας ξαναθύμισε τη μυστική πολιτογράφηση του καθενός μας στη μία και αδιαίρετη κοινωνία του ανθρώπινου γένους και ότι όλοι είμαστε συμπαίκτες στα πάσης φύσεως παίγνια της ζωής. Κωνσταντίνε Κοντέλλη, δάσκαλε δασκάλων, με σεβασμό φιλώ το χέρι σας.